فراموش کردن تاریخ گذشته یا اشتباه در به یاد آوردن آن هر دو اگر گناه نباشد، دستکم گونهای سادهانگاری به شمار میآید. در ماهنامهای فرهنگی و پژوهشی (آبان ماه 1396) از خیابان ادیان (سی تیر پیشین) چنین یاد شده بود: «حالا خیابان ادیانش نامیدهاند و سنگ فرشش کردهاند اما تا چندی پیش خیابانی بود معمولی»!! این نوشته را به تازگی میخواندم و برای من با نگرش به گذشته و ماجراها و یادمانهای ارزشمند این خیابان شگفت بود که از آن به عنوان یک خیابان معمولی یاد شده بود. باید دید تعریف ما از خیابان معمولی و غیرمعمولی چیست؟ از آنجاکه سالها به این خیابان و دبیرستان فیروزبهرام و آتشکده زرتشتیان رفت و آمد داشتم بایسته دیدم که نکاتی از تاریخچهی این خیابان معمولی را یاد کنم. این نوشتار را برای آشنایی جوانان عزیزمان با این خیابان کهن و شاید تاریخی و پرخاطره مینویسم.
نقشهی خیابان ادیان یا سی تیر (قوام السطنه پیشین)
از دید جغرافیایی بهترین دستمایه برای بررسی تاریخچه یک موضوع شناخت موقعیت آن بر روی زمین یا در یک ناحیه است. خیابان سی تیر (یا بخشی از آن بنام ادیان) میان خیابانهای حافظ از بخش باختری(:غرب) و خیابان فردوسی ازبخش خاوری(:شرق) جای دارد و از شمال به سفارت روسیه و از جنوب به خیابان امام خمینی میرسد.
خیابان سی تیر یا ادیان از دید موقعیت میان خیابانهای فردوسی و امام خمینی و خیابان نوفل لوشاتو جای دارد که هر کدام تاریخچه و سرگذشت و همچنین نام های کهنتری دارند. جالب است که مکان سفارتخانههای مهمی مانند انگلستان، روسیه، فرانسه، آلمان و ترکیه و نیز ساختمان بانک مرکزی و ملی ایران و مراکز فعالیتهای اقتصادی و دادوستدهای ارزی کشور است همگی در نزدیکی همین خیابان هستند
با این پیشگفتار میرسیم به نگاهی به ارزش و اهمیت تاریخی (تاریخ معاصر) خیابان سی تیر.
پایان این خیابان که از جنوب به خیابان امام خمینی (سپه پیشین) میرسد پر است از آثار تاریخی و سیاسی مهم که مهمترین آنها وزارت امور خارجه است. سوی دیگر خیابان به سمت شمال که پس از انقلاب به میرزا کوچک خان نامور شده است به خیابان نوفل لوشاتو و سفارت روسیه میرسد. بخش شمالی خیابان سیام تیر در دورهی پهلوی به نام خیابان استالین نامیده شده بود و پس از انقلاب میرزا کوچک خان دگرگون شد که مبارزی ملی بود. در سرتاسر خیابان سیام تیر (قوامالسطنه پیشین) ساختمانهای کهن و تاریخی که برخی تا دوره قاجار پیشینه داشتهاند دیده میشوند که در اینجا به شماری از آنها اشاره میشود:
1. بیمارستان سینا (نزدیک جنوبیترین بخش خیابان) نامور به مریضخانه. به شوند(:علت) ساخت این مریضخانه در دوره قاجار تا مدتی نام خیابان اصلی مجاورش (خیابان باغ شاه و سپس سپه و امام خمینی کنونی) به همین عنوان (مریضخانه) معروف بود.
2. کنیسای حییم
3. کلیسای مریم مقدس
4. کلیسای انجیلی پطرس مقدس
5. آتشکده زرتشتیان تهران (آدریان)
6. مسجد حضرت ابراهیم
7. موزه ایران باستان
8. تالار آبگینه (در بخشی از خانهی تاریخی احمد قوام یا قوامالسطنه)
9. خانهی قوامالسطنه نخست وزیر نامور روزگار قاجار و پهلوی
10. کافه نادری (در خیابان نادری پیشین و جمهوری اسلامی کنونی) از کافههای نامور هنرمندان تهران
11. سینمای ایفل (میان خیابان نادری پیشین و سی تیر) یکی از سینماهای قدیمی تهران
12. کافه-رستوران گل رضاییه
هر کدام از مکانهای یاد شدهی بالا دارای تاریخچهای جالب هستند که در برخی از رویدادهای مهم هم ثبت شده است. یکی از این رویدادها راهپیمایی مردم در 30 تیر 1331 خورشیدی در پادورزی(:مخالفت) با نخست وزیری احمد قوام (قوامالسطنه) روبهروی خانه او در این خیابان بوده است. این راهپیمایی سرانجام به روی کار آمدن مصدق انجامید.
خیابان سی تیر مکانی است برای همزیستی مسالمتآمیز و نزدیک پیروان دینها و باورهای گوناگون که یادمانهایی از همهی آنها در این خیابان مانند دو دبیرستان کهن ارامنه و زرتشتیان (فیروزبهرام) به چشم میخورد.
در این خیابان سازههای فرهنگی و تاریخی و موزههای بسیاری وجود دارد که در این میان میتوان از موزهی ملی ایران یا موزهی دوران اسلامی و موزه آبگینه یاد کرد. افزون بر این در کنار ساختمان آجری قرمز رنگ موزه ایران باستان، ساختمان پیشین کتابخانهی ملی ایران و موزهی کنونی علوم و فناوری و موزهی چاپ نیز جای داشت. کمیبالاتر از خیابان امام خمینی، در همان راستهی خیابان سی تیر، هنرستان ماندگار بهشتی از دوران پیش هنوز پابرجاست و پس از آن مجموعهی میدان مشق و باشگاه افسران جای دارد که میتوان در این محدوده رد توپ مروارید را نیز گرفت و آن را تماشا کرد .
از اینرو وارون(:برخلاف) تصور گزارشگر گزارش یاد شده در یکی از نشریات خبری-پژوهشی از دید معمولی دانستن این خیابان پیش از نامگذاری تازه، بهتر است یادآور شوم که گذشته ارزشمند و بیمانند این خیابان را نه تنها در نامهای گوناگون آن میتوان یافت، بلکه تاریخچهاش را در سازههای گوناگونی که با جنبهها و کارکردهای پرشمار فرهنگی، دینی، سیاسی، اقتصادی و تفریحی شکل گرفته و گسترش یافته است. نیز میتوان جستجو نمود و مشاهده کرد. این است که از دیدگاه من، خیابان ادیان کنونی، سی تیر پیشین و قوامالسطنه پیشتر (و بخشهای آن چه بنام استالین و چه میرزاکوچک خان) را میتوان یکی از خیابانهای ارزشمند تاریخ معاصر ایران دانست. بر ماست که این تاریخچه را بهتر ودرستتر بشناسیم و از یادمانهای تاریخی آن برای بهرهمندی مردم و توانمند کردن حافظهی تاریخی خودمان، با هر کارکردی که دارند، بهتر نگهداری کنیم. و واپسین سخن آنکه، کوچه و خیابانها و آدمها، با دگرگون شدن نام نیست که از معمولی بودن به غیرمعمولی بودن یا از بیارزش بودن به ارزشمند بودن تغییر میکنند، بلکه با تاریخ و سرگذشت و کارکردها و عملکردهای مثبت است که اگر از خود باقی گذارند، خود نیز ماندگار و نامور میشوند.