یکی از عناصر مهم چهارگانهی طبیعت در باورهای کهن خاک است. در ایران باستان خاک را به وجودآورندهی جهان و گردانندهی چرخهی هستی میشمردند و گرامی میداشتند.
باور به آفرینش آدمی از خاک از گذشتههای دور وجود داشته است و زندگی او از خاک آغاز میشود. خاک نشانی از باروری است. از اینرو در درازای تاریخ، زمین به گونهی ایزدبانوی مادر نمایان میشود. از ایزدان در پیوند با خاک باید از «سپندارمذ» یا «اسپندارمذ» ایزدبانو یا فرشتهی نماینده بر زمین را نام برد. او ایزدبانویی است که همواره باید زمین را خرم و آباد و پاک و بارور نگاه دارد.
سکونتگاههای بشری، به ویژه در آغاز از جنس خاک و گِل بوده است. تندیسکهای ساخته شده از گِل، شکلهای نمادینِ نقش شده بر سفالینهها در هنر ایران باستان نمونهای از توجه به ویژگیهای خاک است. مانند نقشهای سفالینههای تپه سیَلک ، شوش، چغازنبیل و تَل باکون در فارس که در آنها نقشهای چهارگوش همراه با خطهای مواجگونه و منحنی آذین شده و همگی در پیوند با جایگاه رویش گیاهان، باروری و زندگی آدمی و جانداران است.