بناها در دورههای گوناگون برای کارکردهای ویژهای ساخته میشوند، پیشهها کارکردهای دیگرگونهای در درازای تاریخ پیدا میکنند؛ ابزارهای روزمره هر روز شکل تازهتری بهخود میگیرند پس زندگی هر روز دچار دگرگونی است و نسلهای امروزی آگاهی چندانی از این دگرگونیها نخواهد داشت مگرآنکه در تاریخ کنکاشی داشته باشند.
آثار برجای مانده از گذشتگان نشان از چگونگی اندیشه و زندگی مردم هر دوره را دارد و یکی از خویشکاریهای نسل امروزی پاسداری از آثار نیاکانی است و برپایه دانشهای نو پدید آمده میتوان با روشهای نیکوتری به این کار پرداخت
گنجخانه پست یکی از بناهای بافت تاریخی تهران است که با آرمان مکانی برای سازمان گمرک ساختهشد ولی بهانگیزه دگرگونی در پیشهها این بنا کاربری خود را از دست داد و روزگار دیگری را پیدا کرد. علیاکبر نصرآبادی بنیانگذار گنجخانه پست کوتاه به پیشینه دیگرگونی مهرازی در ایران و چگونگی ساخت این بنا پرداخت.
سه رویداد چشمگیر دوره اسلامی در دیگرگونی مهرازی ایران
علیاکبر نصرآبادی سرپرست گنجخانه پست ایران دانشآموخته مهرازی پیش از آنکه به گنجخانه پست بپردازد کوتاه از پیشینه دیگرگونی مهرازی ایران در روزگاران گوناگون به خبرنگار امردادگفت: «آفرینههای برجای مانده از روزگار باستان نشان از بناهای سترگ و پادشاهی است که آراستنیهای بسیاری در آنها دیده میشود.
در آغاز ورود اسلام به ایران بناها ساده و بیپیرایه شد مانند مسجد فهرج یزد و تاریکخانه دامغان و پس از آن چهارگونه در مهرازی خراسانی، رازی، آذری واصفهانی در ایران پدید آمد. رویداد دیگر پس از یورش مغولها بود که بزرگسازی مانند گنبدسلطانیه ساخته شد و سرانجام نگاه خاور (:غرب)نگری و باستانخواهی پهلوی یکم است مانند بناهای باغ ملی که به سبک ملی شناخته میشوند.»
سرگذشت سه یار دیرین
در ادامه نصرآبادی درباره سه یار دیرینه در زمان پهلوی یکم گفت: «در بنای قزاقخانه که در پهنه باغ ملی جای دارد، چند افسر عالیرتبه با نامهای رضاپهلوی، نیکلای مارکوف مهراز برجسته و کریم بوذرجمهر نامدار به کریم خشتمال، نخستین شهردار تهران، با هم دوست بودند. رضاپهلوی پس از نشستن به تخت پادشاهی از مارکوف زاده تفلیس، دانشآموخته سن پترزبوگ که بهانگیزه شیفتگی به ایران در ارتش بهعنوان یک افسر عالیرتبه خدمت میکرد در خواست ساخت زندانی در زیرزمین کاخ قصر کرد و بدینگونه نخستین زندان مدرن با نام بند 6 در ایران ساخته شد. مارکوف پس از آن نزدیک به چهل بنا را طراحی کرد که یکی از آنها گنجخانه پست است.»
از اداره گمرکات تا گنجخانه پست
وی افزود: «این بنا پیش از آنکه گنجخانه پست باشد برای پست و گمرکات طراحی شد و در درازای 6 سال ـ 1307 تا 1313 ـ با بودجه «536هزار تومان» ساخته شد. بنا دارای دو اشکوبه با سقف چوبی و پنجرههای نه چندان بزرگ که مناسب برودت هوا است. ضلع خاوری و باختری بنا در آغاز سرباز و جایی برای آمد و شد کالا بود که پس از کاربری به گنجخانه برای امنیت سقف کار شد.»
تا سال 68 گنجخانهی پست وجود نداشت هنگامی که مهندس غرضی سرپرست پست بود نصرآبادی از وی درخواست گشایش گنجخانه پست را داد که پس از پذیرفتن غرضی بایستی در 28 روز گنجخانه گشوده میشد: «با بودجه اندکی که به ما دادهشد نخست آیینه، قرآن به اینجا آوردم و درونش را آبوجارو کردیم. تا جایی که امکان داشت با مصالح و حتا آجرهایی که در زیرزمین رها شده بودند بازآرایی کردیم سپس به سیستم امنیت و برودت هوا پرداختیم. آن زمان با نگاه مارکوف سقفی چوبی، با هزینه بالا بر روی بال باختری زده شد و حتا نورگیرهایی برپایه نمایه تمبر طراحی شده بود که در زمانی دیگر برداشته شد و انگار برداشتی از هرم شیشهای گنجخانه لوور ساختار شیشه مانند دادهاند که وارون اندیشه مارکوف است.»
اگر کاربری بنا دگرگون میشود ولی باید هویتش را پاسداری کرد
از سال 69 که نصرآبادی گنجخانه را تحویل داد تا امروز نزدیک به هفت تن سرپرستی موزه را به گردن گرفتند که فرتوری از آنها در بخشی از گنجخانه گذاشته شده تا یاد و همراهیشان را برای سرپرستی گنجخانه نشان داده شود و همچنین از کوششهایی که آنان برای سرپا نگهداشتن گنجخانه کوشش بسیار کردهاند سپاسگزاری شود.
هنگامی که نصرآبادی دوباره سال 92 سرپرستی گنجخانه را به گردن گرفت، با اینکه زحمتهای بسیار در این بازه زمانی کشیده شدهبود ولی برآیند کار شایسته و بایسته نبود. سرپرست گنجخانه گفت: «چهار سال گذشته همواره در حال وصله پینههایی هستیم که در گذشته با هزینههای بالایی انجام شدهاند. کسی که بازآرایی و بازسازی میکند باید بداند اینجا پیشتر سازمان پست و گمرکات بودهاست، ما حتا اگر کاربری آنرا دگرگون میسازیم باید هویتش را پاس بداریم؛ در گزینش مصالح تا اندازهای کمرنگ برخورد شده. به مصالحی که نیاز نداشته دست بردهاند. شاید یکی بگوید هر چه هست زیبا است ولی ما درباره آفرینه مارکوف سخن میگوییم و بایستی آفرینه مارکوف را مانند نخست پاکیزه و آراسته بکنیم. مرمتگر پروانه دستاندازی به آفرینه کس دیگری ندارد؛ اگرچه کوششهای بسیار ارزشمندی هنگام بازآرایی گنجخانه صورت گرفتهاست و همان کوششها به سرپایی گنجخانه انجامیدهاست.»
در گذشته برای لولهکشیها سفال بهکار میبردند که در زمانهای دیگر لوله PVC یا لولههای فلزی کار کردهاند ولی ما متوجه شدیم در جایی که لولهآتشنشانی بوده و باید لوله ستبر 2 تا 3 اینچی باشد تا بتواند فشار بالای آب را تحمل کند، لوله با ستبر کمتری کار شدهاست.»
جایی دیگر از سقف تا پایین دیوار گچبری زیبایی کار شدهبود که هنگام ساخت بنا چنین گچبری وجود نداشتهاست. نصرآبادی از آتشسوزی که در این مکان صورت گرفتهبود گفت: «بخشی که گچبری صورت گرفته کانون بنا است و درب ورودی اصلی اینجا بود. هنگامی که آتشسوزی میشود در را بسته و رویش را میپوشانند. سال 72 هنگام بازسازی سقف را میشکافند و گچبری کوچکی پیدا میکنند و همین بهانهای برای گچبری دوباره ولی تا کف زمین میشود. اگرچه در نگاه تماشاگر زیباست ولی اگر مارکوف زنده بود آیا چنین طرحی را انجام میداد! ما در اینجا برآن نیستیم هنر گچبری را به مردم نشان دهیم و این تنها هزینهتراشی بودهاست.
این گچبری نشانی از هنر ایرانی ندارد و میتواند برداشتی از ماهنامههای (:مجلات) بیگانه باشد از سوی دیگر در اندیشه اسلامی اصل بنا سادگی است.»
بزرگترین مشکلات بناهای ملی ایران
وی از مشکلات دیگر در این بنای تاریخی گفت: «بیشتر بناهای ملی در و پنجرههای چوبی دارند که آفت آنها موریانه و سوسک چوبخوار است. سوسک چوبخوار در بناهایی که به سبک ملی ساخته شدهاند کولاک میکند چنانچه میراث فرهنگی این مساله را در برنامه کاری خود قرار دادهاست. سوسک چوبخوار مانند دریل بنا را ویران میکند. بههمینانگیزه مرمتگر زبردست نخست به فونداسیون، ایستایی، اسکلت، سرستون و ستونهای بنا توجه میکند. آبهای زیرسطحی و نم را بررسی میکند زیرا نم چنگار (:سرطان) بنا است اگر نتوان مهار کرد همواره آزاردهنده خواهد بود.
موریانهها افزون بر کلونی، گونههای گوناگونی دارند که برپایه گونههایشان در جاهای گوناگونی رشد میکنند؛ بیشتر کلونیها یکمترونیم در زیرزمین هستند و یافتن کلونی در بناهای تاریخی بسیار دشوار است و نمیتوان هر جایی را کندوکاو کرد.»
یکی از کارهایی که در سال 68 صورت گرفت طراحی برند گنجخانه پست بود. صندلیها، مبلمانها، میزها، چوبپردهها و حتا قابهای ایستاده در تالارها همگی ضربدری تراشیده شدهاند که شوربختانه چوبپردهها را کنده و دور ریختهاند. این اشیا تا صد حتا دویست سال دیگر آشکار است از آنِ گنجخانه پست است و ارزش افزوده دارد.
ما پولدار نیستیم تا بنا را پربار بکنیم ولی پاکیزهترین بنای دولتی را داریم
نصرآبادی با شمردن مسایل گوناگون در یک بنای تاریخی باور دارد بایستی در کشور جا انداخت که به هر کسی پروانه مرمت بناها داده نشود و با کارشناسان گوناگون همپرسی صورت گیرد.
وی در دنباله سخنانش گفت از چهار سال گذشته که گنجخانه 15000 متری به من سپرده شد وصله پینه آن ادامه دارد.
افزون بر مرمت در راستای باختری دفتر پستی و باجه بانکی برای گردشگران در اشکوبه نخست گشوده شدهاست که افزون بر یادآوری کارکرد اصلی سازمان پست در سالهای گذشته و آسانی کار گردشگران بیگانه، اندک درآمدی هم برای گنجخانه داشتهباشد. او با سبک کاری خود و بنا به آگاهی که از اندیشه مارکوف داشت این کار را انجام دادهاست و باجهها را بدون آسیب زدن به بنا با زنجیر از سقف آویزان کردهاست.
سرپرست گنجخانه باور دارد اگر مرمت به درستی صورت نگیرد مانند ماشینی است که همیشه سروکارش با تعمیرکار است و در ادامه گفت: «ماها دولتی هستیم و اگر یک ریال بودجه داشتهباشیم بایستی کوشش کنیم از آن بالاترین بهره را ببریم. هنگامی که من به اینجا آمدم سه کارگر از میدان حسنآباد آوردیم، پس از انجام کارهای بایسته دوباره سیاهه ثروت را بهدست آورده و اشیا را شناسنامهدار کردیم تا گنجخانه پا گرفت و امروز میتوانم دادخواهی داشته باشم پولدار نیستیم که بتوانیم بنا را پربار بکنیم ولی با 7 تن کارکنان در گنجخانه به این بزرگی، پاکیزهترین بنای دولتی ایران را داریم.»
ابزارهای گوناگونی که برای پست بهره گرفته میشد
تالار میانی گنجخانه پست ایران
گچکاریهای زیبا که هیچ کارکردی در گنجخانه ندارد. این بخش کانون گنجخانه است
گچبریهای اصلی بنا هنگام آتشسوزی پوشانده شد
هنوز نشانههای نم روی دیوارها برجای ماندهاست
نمایشگاه همیشگی از آفرینههای چوبسوز به هنرمندی علیاکبر نصرآبادی
تالاری بسیار ویژه در گنجخانه که نشاندهنده رویدادهای گوناگون در تاریخ تمبر ایران است
فرنشینان گنجخانه پست در دورههای گوناگون
بازآراییهایی که بیگمان بایسته گنجخانه پست نیست
باجههای پستی کار شده با زنجیر از سقف آویزان هستند که آسیبی به گنجخانه وارد نشود
سوسکچوبخوار بخشهایی از چوب پنجره را خوردهاست
تندیسی از امیرکبیر که با ابزارهای برقی و رادیویی ساخته شدهاست
فرتور کارکنان شهید سازمان پست ایران در جنگ تحمیلی ایران و عراق
دیوار ورودی گنجخانه که پیش از انقلاب دیوار را تیشهداری کردهبودند تا رویش را گچ بگیرند و سال 68 دیوار گچی را برداشتند و این نما برجای ماند.
در نگاه نخست مانند خطهای میخی دیده میشود
فرتور از مارال آریایی است.
0114