«خورهه» یکی از بخشهای شهرستان محلات در استان مرکزی است که در درهای نسبتا ژرف جای دارد و چندین کوه و تپه در پیرامون آن است (رهبر، ۱۳۸۲: ۱۰). نخستین کاوش در خورهه با هدف یافتن آثار کهن در سال ۱۸۵۹ میلادی به فرمان ناصرالدینشاه قاجار انجام شد. هرچند به شوند(:دلیل) یافت نشدن آثار قابل توجه کاوش شاهانه ناتمام ماند، اما یاد این کار در سال ۱۳۰۹ خورشیدی یعنی ۳۲ سال پس از نخستین کاوش، شاه قاجار را به انجام دوبارهی این کار واداشت. در این کاوش دکتر فوریه و اعتمادالسلطنه شاه را همراهی میکردند. این بار نیز برآیند کار وارون انتظار آنها بود (عدل، ۱۳۷۹). «هرتسفلد» یکی از نخستین باستانشناسانی است که از خورهه بازدید کرد و با رویکردی یک جانبه و تنها با دیدن تاکستانهای منطقه، بنای خورهه را در پیوند با خدای «دیونیسوس» خدای زراعت و شراب یونان دانست (هرتسفلد، ۱۳۵۵: ۹۵).
آنچه که این بنای اشکانی را ناموَر(:معروف) کرده، نقشهی بنا و شکل ستونهای آن است. بنای اصلی، ایوان ستوندار بزرگی است که دارای دوازده ستون در دو ردیف است. محل جایگیری دقیق پایه ستونها به خوبی دیده میشود. برای پیشگیری از لرزش ستونها پایهی آنها را گود کردهاند تا محکم بایستد. کف ایوان با تختهسنگهای تراورتنِ نامیزان در اندازههای گوناگون فرش شده است. شیوهی به کار گرفته شده در ستونها و جرزها را میتوان در شیوهی رایج مهرازی(:معماری) ایرانی و باختر(:غرب) آسیا جست. در استواری ستونها، همچون مهرازی پارسی هخامنشی، از هیچگونه ملاتی بهرهگیری نشده و پایهی آنها دارای دو مکعب و یک شالی است. ساقهی ستونها بدون شیار بوده و شکل مخروط ناقص دارند و از پایین به بالا باریک میشوند. سرستونهای خورهه به شیوهی ایونیک ساخته شدهاند و دارای شیارهای حلزونی نسبتا گردی هستند (محمدیفر، ۱۳۸۷: ۱۱۶). با وجود اینکه پژوهشگران گوناگونی همچون «گیرشمن»، «جورجیانا هرمان» و «مالکوم کالج» تنها از روی سرستونهای خورهه (که الگوهای غیر یونانی نیز دارد) و به دور از واکاوی پیشینهی گستره، آن را یک بنای سلوکی مینامند، اما با کاوشهای باستانشناسی انجام شده به دست «مهدی رهبر» گاهنگاری بنای خورهه به دورهی اشکانی نسبت داده شده است. گفتنی است که گستره و سرزمینی که کاخ خورهه در آن جای گرفته است، از کهنترین جاهای ایرانینشین بوده و به شوند برخورداری از دشتهای بزرگ و کشتزارهای گسترده، چنین کاخ شکوهمندی در آن برپا شده است، مسالهای که نشان میدهد فرماندار نشسته در این کاخ، از نیرومندترین فرمانداران اشکانی برشمرده میشده است.
یارینامه:
۱. رهبر، مهدی، ۱۳۸۲، سومین فصل کاوشهای باستانشناسی خورهه، معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور.
۲. عدل، شهریار، بهار و تابستان ۱۳۷۹، خورهه، فصلنامهی طاووس، شماره ۳ و ۴.
۳. هرتسفلد، ارنست، ۱۳۵۵، تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستانشناسی، ترجمهی علیاصغر حکمت، تهران، نشر انجمن آثار ملی
۴. محمدیفر، یعقوب، ۱۳۸۷، باستانشناسی و هنر اشکانی، تهران، انتشارات سمت.